Nema Srbina koji nije čuo za Marka Kraljevića, hrabrog i neustrašivog srpskog junaka koji je štitio svoj narod od surovih turskih osvajača.
Kraljević Marko je, bez sumnje, osoba koja zauzima prvo mesto među epskim junacima srpskog naroda, isto tako je svakako najznačajniji srpski narodni junak, a i u Makedoniji, kao i kod Bugara razvijen je njegov kult kao epskog heroja. Za njega se vezuje prezime Mrnjavčević, kao i za njegovog oca, strica i braću, međutim, to prezime je znatno kasnijeg porekla. Naime, prvi izvor koji navodi ovo prezime je Ruvarčev rodoslov (nastao 1563-1584) u kome je zabeležen i prvi pomen prezimena Mrnjavčević.
O poreklu ove porodice, pak, obaveštava Mavro Orbin u svom čuvenom delu Kraljevstvo Slovena, odnosno Il Regno degli Slavi, koje je štampano prvi put u Pezaru 1601. godine. Orbin piše kako je Mrnjava bio siromašni plemić iz Zahumlja, a čiji su sinovi iz Livna, odnosno su rođeni tamo. Mrnjava je moguće pripadao onom delu srpske vlastele koje je bilo podrška kralju i caru Dušanu u njegovim ratovima sa Bosnom upravo oko Zahumlja. Zbog toga je vrlo moguće i usledila migracija i samog Mrnjave u Srbiju gde se razvila porodica njegovih naslednika koja je dobila prezime Mrnjavčević.
Uspon je porodica doživela upravo u vreme rečenog kralja i cara Stefana Dušana (1331-1355). Oko 1350. godine Vukašin se navodi kao župan Prilepa, dok su istovremeno tekle Dušanove pripreme za pohod na Bosnu. Pet godina docnije car Dušan je iznenada umro, a na vlast je došao njegov sin Uroš u čije vreme je započela dezintegracija moćnog srpskog carstva. Tada na istorijsku scenu krupnim koracima stupaju roditelji i porodica Marka (potonjeg Kraljevića), a i sam Marko ostavlja tragove u savremenim istorijskim izvorima.
Otac mu je, dakle, bio najmoćniji srpski feudalac u doba cara Uroša, Vukašin (Mrnjavčević) koji se krunisao kao kralj od 1365. godine, kada je postao i carev savladar, sa mogućim namerama da zasnuje novu dinastiju nakon careve smrti. Stric Markov, Vukašinov brat, bio je takođe vrlo moćan srpski feudalac, despot Jovan Uglješa, gospodar Sera. Oba brata su, dakle, upravljali velikim delom Makedonije. Majka mu se zvala Jelena (u dokumentima kao Aljena, Alena, a docnije epskoj tradiciji dobija ime Jevrosima) i bila je po poreklu potpuno nepoznata vlastelinka. Žena despota Uglješe, Jelena (u monaštvu Jefimija) bila je prva srpska pesnikinja i ostavila je dubok trag na srpsku kulturu.
Za Marka se smatra da je rođen oko 1335. godine, mada preciznih podataka i nema. Prvi podatak o njemu je vezan za poslanstvo u Dubrovnik 1361. godine. Oni pokazuju da je vrlo rano Marko bio čovek od poverenja cara Uroša, jer mu je povereno da vodi ovo izaslanstvo sa namerom da počnu mirovni pregovori Srbije i Dubrovnika zbog rata koji je nedavno izbio. Iako bez sklopljenog mira, Marko se ipak vratio sa određenim uspesima, pre svega sa oslobođenim prizrenskim trgovcima i založenim porodičnim srebrom koje je ostalo od njegovog oca.
Ovo je, dakle, prvi sigurni pisani trag o Marku u savremenim istorijskim izvorima. Postoji i natpis iznad ulaza crkve u Tikvešu koji svedoči o upraviteljima te oblasti – Nikoli i nekom Marku – iz 1356. godine, ali ne postoji niti jedan pouzdan podatak o tome da li je u pitanju sin Vukašinov. Povelja kralja Vukašina Dubrovniku 5. aprila 1370. godine je još jedan rani istorijski izvor koji svedoči o Marku, jer se u njoj pominju pored samoga kralja i kraljica Aljena (Aljena) kao i sinovi Marko i Andrijaš. Oktobra 1370. godine nastao je natpis u Ohridu o kralju Marku, ali je teško utvrditi njegovu autentičnost i značaj ovog samog natpisa. Mogao bi svakako da razjasni kada je Marko krunisan za mladog kralja, međutim, istovremeno otvara i niz nedoumica.
Vukašin je svakako želeo za svog sina i odgovarajuću suprugu. U tu svrhu pokrenuta je inicijativa da se dogodi i Markova ženidba devojkom iz hrvatske velikaške porodice Šubića. Ta devojka se nalazila u to vreme na dvoru bosanskog bana Tvrtka Kotromanića, koji je imao zadatak da je dobro uda. Kada je ideja o njenoj udaji za Marka počela da se realizuje, a pokazala se i spremnost Tvrtka za pomoć, usledio je papski protest zbog udaje za filio magnifici viri Regis Rascie scismatico. Iz ovog dokumenta se vidi, sa jedne strane, da je Vukašin međunarodno priznat za kralja, ali i da je papa bio žestoko protiv ovog braka. Pisao je Tvrtku, a vršio je pritisak na Bosnu preko Lajoša Velikog, ugarskog kralja i sizerena bosanskog vladara. Ova ideja je, dakle, propala i usledila je Markova ženidba Jelenom Hlapen, ćerkom gospodara Bera i Vodena Radoslava Hlapena.
Vukašin, kao i njegov sin, bili su deo koalicije usmerene protiv velikaša Nikole Altomanovića. Usledile su u prvoj polovini 1371. godine opsežne pripreme za napad na Nikolu Altomanovića, ali je usledilo odustajanje od ovog pohoda. Vojska kralja Vukašina je morala da skrene na istok, a usledila je potom i Marička bitka 26. septembra 1371. godine. Marko je ostao bez oca i strica, Srbija bez najmoćnijeg feudalca, a Osmanlije su ostvarile odlučnu pobedu. I Vizantija je postala turski vazal, a zemlje kralja Vukašina i despota Jovana Uglješe su razdelili u najvećoj meri okolni feudalci.
Marko je tako postao naslednik krune svoga oca. Po tituli bio je kralj Srbije, a u stvari gospodar Prilepa i okoline. Marko je za svega nekoliko godina prešao put od naslednika trona do oblasnog gospodara, od mogućeg rodonačelnika nove dinastije, budući da je uskoro posle Maričke bitke umro bez dece i car Uroš, do lokalnog feudalca čiju titulu nije priznavao niko u okolini. Brat Andrijaš bio je gospodar Markovog dela oblasti sa majkom monahinjom Jelisavetom, sa kojom je Andrijaš i delio vlast, dok je drugi brat Dmitar sa njim boravio. Marko je postao turski vazal nakon 1371. godine, ali se ne zna kad i kako, kao ni pod kojim uslovima. U kontekstu feudalne razdrobljenosti negdašnjeg Carstva, Marko je bio jedan od feudalaca i gospodara teritorija na području Makedonije. Bio je potpuno nezavisan gospodar svoje oblasti, a kovao je i svoj novac na kome su bili sledeći natpisi:
VЬHA/BABLGOV/ѢRNIKR/ALЬMA/RKO
i
BLGO/VѢRNI/KRALЬ/MARKO
Obe ove titule, i U Hrista blagoverni kralj Marko, kao i Blagoverni kralj Marko, pokazuju da nema nikakve teritorijalne niti etničke odrednice, te da je Marko bi svestan faktičkog stanja na terenu, i da je kruna koju je nasledio od oca bila u suštini mrtvo slovo na papiru, te da ga za kralja Srbije niko nije ni priznavao.
Uz Konstantina Dragaša, Hlapena, Balšiće i još neke velikaše, bio je potpuno samostalan od kneza Lazara, koji je bio najugledniji srpski vladar postmaričkog doba i osnivač Moravske Srbije. Bez podataka su izvori o Marku i Kosovskoj bici, odnosno njegovom odnosu sa knezom Lazarom i celokupnim pitanjem sukoba sa Turcima u periodu oko Kosovske bitke. Bez podataka su izvori i o Marku i drugim srpskim velikašima do 1393. godine, njihov odnos do tog trenutka ostaje za istoričare apsolutno nepoznat.
Za Marka se vezuje i jedna zanimljiva epizoda, odnosno ljubavni trougao. Za njega saznajemo iz zapisa dijaka Dobre, a u savremenom srpskom prevodu ovaj zapis bi glasio:
Pisa se ova knjiga u Poreči, u selu zvanom Kaluđerac, u dane blagovernoga kralja Marka, kada dade Todoru, Grgurovu ženu Hlapenu, a uze ženu svoju prvovenčanu Jelenu, Hlapenovu kćer.
Marko je dakle za ljubljavnicu uzeo Todoru, Grgurovu ženu, a oterao svoju zakonitu venčanu ženu Jelenu Hlapen. Međutim, u nekom trenutku poželeo je da se pomiri sa Jelenom, koja je pobegla svom ocu na dvor. Uzevši u obzir da su zemlje Jeleninog oca bile susedne Markovim, ovo bračno izmirenje imalo je i ozbiljnu političku pozadinu. Uslov za trajan mir sa Radoslavom Hlapenom i sigurnost južnih granica bila predaja Todore Grgurove Radoslavu Hlapenu i potom se i zbilo pomirenje sa Jelenom. Taj događaj je očigledno jako odjeknuo jer je dijak Dobre smatrao značajnim da to pomene.
Usledio je 1393/4. godine sastanak Bajazitovih vazala u Seru na kome su bili i vizantijski car Manojlo II Paleolog, kao i verovatno sam Marko. Nakon ovog sastanka usledila je podela za ili protiv Bajazita. Marko je ostao uz osmanskog sultana i svog gospodara, a Andrijaš i Dmitar su se odmetnuli i otišli iz svojih zemalja. Mrnjavčevići su se tako našli u dve države kao vazali i to je postala paradigma srpskog naroda od kraja XIV do početka XX stoleća. Dmitar i Andrijaš su se prvo zatekli u Dubrovniku, gde su uzeli svako svoj deo koji su ulazili u poklad kralja Vukašina. Postali su prvi srpski plemići u Ugarskoj, Dmitar se posebno isticao gotovo dve decenije u službi kralja Žigmunda Luksemburškog. Više puta je vodio ugarska poslanstva u Dubrovnik, bio je i kastelan Vilagošvara i župan Arada. Dmitar je čak ušao i u sukob sa Žigmundom jer krade stoku i čini naselja na posedima Stefana Lošoncija 1407. godine.
Marko, sa druge strane, iako nema podataka o njegovim aktivnostima, bio je izvesno veran vazal Bajazita, što je uticalo i na njegove poslednje dane. Usledio je sukob vlaškog vojvode Mirče sa Bajazitom i hrišćanski napad na Turke. Odmazda osmanskog sultana i pohod na Rovine 1395. godine završili su se upravo bitkom kod ove tvrđave. Ishod bitke je dobro poznat, vlaški vojvoda Mirča Hrabri odbio je turski napad. U pomoć su mu došli i kralj Žigmund sa svojom vojskom, u kojoj su bili Dmitar i Andrijaš Mrnjavčević. Ovaj potonji je poginuo na Rovinama, baš kao i njegov brat kralj Marko. Uz njega je i Konstantin Dejanović Dragaš, još jedan srpski velikaš, položio život na osmanskoj strani. Ova pogibija dvojice braće u istoj bici, na suprotnim stranama, postala je slika položaja Srba, uklještenih među imperijama.
Poslednje reči Kraljevića Marka upućene svom pobratimu Konstantinu Dragašu pored koga je stajao Stefan Lazarević bile su:
”Ja kažem i molim Gospoda da bude hrišćanima pomoćnik, a ja neka budem prvi među mrtvima u ovom ratu“.
I Kraljeviću Marku i Konstantinu Dragašu su uslišene molitve i oni ginu na bojnom polju.
Bitka na Rovinama (u današnjoj centralnoj Rumuniji) 1395. predstavljala je vatreno krštenje prvog i najboljeg viteza tadašnje Evrope osamnaestogodišnjeg Stefana Lazarevića, svedoka svih dešavanja u vezi sa ovom velikom bitkom.
Bitka na Rovinama
Tokom leta 1393. godine, Bajazit je napao svoje bugarske vazale, optužujući ih za veze sa mađarskim kraljem Žigmundom, za koje se ne zna sa sigurnošću da li su zaista postojale. On je zauzeo Trnovo i uništio tzv. Trnovsku Bugarsku. Krajem te i početkom naredne godine, on je počeo da u Seru okuplja svoje balkanske vazale, pri čemu je svako od njih dobio odvojenu naredbu da dođe i nije bio obavešten o naredbama upućenim drugima. Bajazitovi motivi nisu najjasniji, ali se smatra da je planirao da ih sve pobije i preuzme njihove zemlje. Ne zna se sa sigurnošću ko se sve pojavio u Seru, ali izvori pominju vizantijskog cara Manojla II (1391—1425), njegovog sinovca Jovana VII (1390), njegovog brata morejskog despota Teodora I (1383—1407), dok se od srpskih vazala pominju knez Stefan (knez 1389—1402, despot 1402—1427) i Konstantin Dragaš. Kada su se vazali okupili, sultan je izdao naredbu da se svi oni pogube, ali su Osmanlije u Seru nisu odmah izvršile njegovu zapovest i on se na kraju predomislio. Deo vazala je otpušten kući, dok je sa drugim delom dovršio osvajanje Tesalije i zauzeo Solun.
Vizantinci su posle ovoga prekinuli sve odnose sa Bajazitom, a on je, kao odgovor na to, započeo blokadu Carigrada. Među onima koji se nisu pojavili u Seru, najverovatnije su bili Vuk Branković koji je već u jesen 1394. godine otpočeo sa pregovorima o deponovanju svog blaga u Dubrovniku, kao i Đurađ II Stracimirović (1385—1403) koji je početkom 1394. godine nudio Mlečanima primorske gradove (Skadar, Drivast i druge) koje je prethodno predao Osmanlijama. Sa druge strane, njegov rođak Konstantin Balšić je uz pomoć otomanskih pomoćnih odreda, krajem 1394. godine zauzeo Kroju, a zatim i Danj, postavši, u sultanovo ime, gospodar lokalnih albanskih velikaša. Bajazitov pohod na Vlašku, otpočeo je u jesen 1394. godine, kada su se okupile njegove snage, kojima su se pridružili i pomoćni odredi dela srpske vlastele. One su prešle Dunav i ušle u Vlašku, da bi se 17.05.1395. godine na Rovinama sukobile sa vojskom vojvode Mirčete.
Bitka na Rovinama je vođena 17.05.1395. godine nedaleko od današnjeg Arada u Rumuniji, između vlaškog vojvode Mirče Starijeg (1386—1418) i otomanskog sultana Bajazita I (1389—1403). Vlaški vojvoda je uživao podršku mađarskog kralja Žigmunda Luksemburškog (1387—1437), dok su se otomanskoj vojsci našle srpske velmože (Stefan, Marko, Konstantin Dragaš i verovatno Konstantin Balšić) koje su, kao Bajazitovi vazali, predvodili pomoćne odrede. Otomanska vojska je najverovatnije poražena u borbi, ali nije pretrpela značajne gubitke. Sa druge strane, vlaški vojvoda je posle bitke priznao sultanovu vrhovnu vlast i obavezao se da mu plaća danak.
Bitka na Rovinama je značajna jer je pokazala da Turci nisu nepobedivi, što je dovelo do organizovanja velikog krstaškog pohoda protiv njih, koji se okončao katastrofom kod Nikopolja, 25.09.1396. godine. Na lokalnom planu, ona je dovela do značajnog širenja teritorija na Balkanu, koje su se nalazile pod direktnom vlašću otomanskog sultana. U bici su poginuli kralj Marko i Konstantin Dragaš, tako da je Bajazit zauzeo njihove zavisne države.
Marko Kraljević kao književni lik
Marko Kraljević je srpski junak opevan u velikom broju narodnih epskih pesmama. Narodni pevači su koristeći njegov lik stvorili mit čoveka ogromne snage i hrabrosti. Bio je zaštitnik Srba od surovih turskih osvajača i kao takav ulivao je narodu nadu u srca. To je bilo veoma značajno, jer su na taj način Srbi istrajali pod turskim jarmom sa neuništivim snom o slobodi, koji su davno izgubili. Nadmoćnost Markova nad Turcima i drugim neprijateljima srpskog naroda nije izražena samo u njegovoj ogromnoj fizičkoj snazi, nego i u bistrini njegovog uma. Iako je svakog trenutka bio spreman da bez kolebanja udari na čitavu vojsku, da zagazi u najopasnije sukobe i suprotstavi se jačem neprijatelju čak i bez oružja, s druge strane umeo je da bude junak i po svojoj mudrosti i sposobnosti da prevari neprijatelja. Bio je tvrdoglav, prek i nagao kao retko ko, ali i lukav, strpljiv i oprezan u svakoj situaciji. Protivnike je uništavao ne samo svojom teškom snažnom rukom, nego i svojom velikom mudrošću i pameću. Njegova nadmoćnost nad jačim neprijateljem i junaštvo izvirla su iz celokupnog njegovog bića i osobina koje je posedovao. Nadahnut tugom zbog nezaslužene patnje i stradanja svog naroda i dubokom ljubavlju prema svakoj osobi koja se nađe nevolji želeo je svima da bude zaštitnik sirotinje, nesrećne, potlačene i nejake raje i svih onih koji koji se nisu mogla sami zaštititi od teškog turskog zuluma.
Marko Kraljević, hrabri i nesalomovi junak ogromne snage i grube spoljašnjosti iza koje se krilo toplo srce puno vrlina, simbol je neiscrpne snage srpskog naroda, njegove otpornosti, istrajnosti i vere u sebe. Kroz mit o o ovom neustrašivom prkosnom borcu i njegovim junačkim podvizima narodni pevači su opevali nepomirljivost srpskog naroda sa ropstvom i njegov neuništivi san o slobodi.
Tokom vekova on je postao prava srpska nacionalna inspiracija i razvio se njegov kult čak i kod Srba u Dalmaciji, te je Marko Kraljević prikazan čak i u nemačkim i italijanskim zapisima kao nekakav Herkul dalmatinskih gorštaka, Morlaka, odnosno Srba. Ističe se i podatak da su 1574. godine prvi put u Splitu svi pevali o Kraljeviću Marku, kako je zabeležio Vicko Solitro 1844. godine. Ivan Tomko Mrnavić, Šibeničanin i bosanski biskup, pored rimokatoličkog kulta Svetog Save, razvio je svojevrstan i rimokatolički kult Marka Mrnjavčevića tražeći čak vezu između njegovog prezimena Mrnavić sa Mrnjavčevićima od kojih je pokušao izvesti poreklo. Zaista, i među rimokatoličkim slovenskim življem u Dalmaciji u ranom novom veku razvio se kult Marka Kraljevića.
Svoj trag ostavio je i u umetnosti, jer su ga portretisali Mina Karadžić, ćerka Vuka Stefanovića Karadžića, koji je i sakupio pesme o samom Marku Kraljeviću, zatim veliki Đura Jakšić, znameniti češki slikar koji je boravio među Srbima sa obe strane Save i Dunava – Vladislav Titelbah, onda Novak Radonić, a izvajao ga je i čuveni Ivan Meštrović. Sve je ovo učinilo lik Marka Kraljevića besmrtnim u srpskom nacionalnom epu i sećanju.
Pesme o Marku Kraljeviću
Pesme o Marku Kraljeviću, za razliku od pesama kosovskog ciklusa, nemaju zajedničku fabularno-kompozicijsku okosnicu. One su povezane isključivo likom junaka o kojem pevaju uz vrlo malo tačnih istorijskih podataka o njemu samom. U svim pesamama Marko je najveći narodni junakkoga karakteriše ne samo izuzetna telesna snaga, nego i dobro srce, poštenje i visok moral. Istovremeno on je prinuđen da služi tuđinu, ratuje u turskoj vojsci i deli megdane kao sultanov zatočenik. Kao narodni junak Marko je zaštitnik slabih i nejakih, borac protiv nepravde, hrabro se bori sa turskim nasilnicima, njega se plaši i sam car u Stambolu, ne jednom on je doterao „cara do duvara“, pa opet on je caru podređen, njegov sluga vazal.
Pesme o Marku Kraljeviću i njegovim junačkim podvizima, živo su svedočanstvo o neiscrpnoj snazi srpskog naroda, njeogovoj nesalomljivoj otpornosti, istrajnosti i veri u sebe. U tamnim vekovima ropstva, Srbi nisu očajavali već su stvarali sliku nenadmašnog junaka, pred čijim podvizima, snagom i mudrošću i turska vlast i nadmoćnost su se pretvarali u prah. Stvarajuci u svojoj mašti neustrašive i nepobedive likove poput Marka, verovali su da će se bog smilovati na njihove patnje i zaista im poslati junake takvih sposobnosti, koji će ih osloboditi teških otomanskih okova. Narodni pevači, kao pripadnici ugnjetavanog naroda bili su pritisnuti turskim nedelima i zlom koju su činili prem nedužnom narodu, pa je u njima gorela plamena žudnja za osvetom. Iz te žudnje rodio se prkosni ratoborni lik Marka Kraljevića. On je proizvod neizmirljivosti srpskog naroda sa ropstvom i životom bez slobode, pravde i ljudskog dostojanstva. Njegovo junašvo izviralo je iz duboke ljubavi prema osobi koja je u nevolji, a najćešće je nadahnut tugom zbog utamničenog druga, ojađene sirotinje, nezaslužene patnje, unesrećene devojke, o čemu. svedoči veliki broj pesama. Markova nadmoćnost nad Turcima i nad drugim neprijateljima je nadmoćnost pravde moral i poštenja ka kojoj je težio i sam srpski narod u vekovima ropstva.
Autor slike Dušan Marković
